Κωνσταντίνος Τσουκαλάς[1]
Εισαγωγικό σημείωμα
Το κείμενο του Κωνσταντίνου Τσουκάλα, σχεδόν δεκατρία χρόνια μετά τη δημοσίευσή του στο περιοδικό Ρόπτρο (έκδοση του Συλλόγου Μετεκπαιδευομένων Διδασκαλείου Π.Τ.Δ.Ε. – Α.Π.Θ. «Δημήτρης Γληνός»), έτος 9ο – τχ. 24, Νοέμβριος-Δεκέμβριος 2008, σσ. 2-6, συμπυκνώνει μερικά από τα θεμελιώδη ζητήματα της σύγχρονης εκπαιδευτικής κριτικής αναφορικά με τη λειτουργία του εκπαιδευτικού συστήματος στις σύγχρονες καπιταλιστικές κοινωνίες.
Αρχικά (19ος αι.) διαμορφώνεται μια εκπαίδευση που διασφάλιζε τη συμμετοχή του πληθυσμού σ’ έναν μηχανισμό αναπαραγωγής προσαρμοσμένο στην οικονομική ανάπτυξη της Δύσης με τη διαμεσολάβηση ενός σχολείου που ανταγωνιζόταν άλλες αρχές κοινωνικής ιεράρχησης (π.χ. εξουσία ή χρήμα) εγχαράσσοντας τις σχολικές του αξίες σε κοινωνικές κατηγορίες πληθυσμού που ήταν προδιατεθειμένες να αναγνωρίζουν την παιδαγωγική του αυθεντία. Επρόκειτο για εκείνες τις κατηγορίες των οποίων τα μέλη απολάμβαναν τα οφέλη της ιεραρχικής βαθμίδας που το σχολείο τούς απέδιδε, όσο οι αξίες της κοινωνικής τους τάξης αναγνώριζαν τη σημασία του. Δεδομένου ότι τα συμφέροντα που ικανοποιούσαν μέσω αυτού (κοινωνική θέση και εμπορική αξία) εξαρτιόνταν από τη έσχατη σχολική ετυμηγορία και εγγύηση.
Έτσι, το σχολείο προσέλκυε μαθητές από αγροτοεργατικές και μεσαίες κοινωνικές τάξεις που δεν είχαν να αντιτάξουν καμιά άλλη ανταγωνιστική αρχή ιεράρχησης, εγκαθιστώντας μ’ αυτόν τον τρόπο στον πληθυσμό μια σχέση εκπαίδευσης κοινωνίας στη βάση ατομικών δεξιοτήτων και εμπεδώνοντας ένα μοντέλο εκπαίδευσης που αντικατέστησε τη μόρφωση με την ιδιότητα του «απασχολήσιμου ατόμου».
Επομένως, όσο τα ερωτήματα και η κριτική μας δεν δίνουν χώρο για μια συνθετική μελέτη της εκπαίδευσης υπό το πρίσμα της ιστορίας, της κοινωνιολογίας, της πολιτισμικής ανθρωπολογίας και της πολιτικής οικονομίας θα αδυνατούμε να κατανοήσουμε γιατί οι απαντήσεις μας χρειάζεται να εστιάζουν και να αφορούν το κρίσιμο αίτημα της κοινωνικής αλλαγής. «Πριν να πούμε, τι εκπαίδευση θέλουμε, θα πρέπει να απαντήσουμε στο ερώτημα τι κοινωνία θέλουμε», αναφέρει ο Κωνσταντίνος Τσουκαλάς σ’ ένα κείμενο παρακαταθήκη για τη μέθοδο και την ανάλυση των εκπαιδευτικών ζητημάτων.
Γιάννης Κάσκαρης & Τάσος Λιάμπας (επιμέλεια – Θεσσαλονίκη, Νοέμβριος, 2021)
Το ταξίδι στο χρόνο και στην ιστορία δεν έχει τελειώσει…
Πραγματικά, θα ήθελα να σας ευχαριστήσω πολύ γι’ αυτή την πρόσκληση που μου κάνατε. Όλους σας ευχαριστώ, και το Τμήμα, και τους Συλλόγους, και ομολογώ ότι κατά κάποιο τρόπο δεν είναι απλώς ότι με τιμάτε, ευχαριστήθηκα…, δε θα πω τη λέξη συγκινήθηκα γιατί την έχει πει πολύ ο Ανδρέας Παπανδρέου, τόσο πολύ που δεν έχει λόγο να το επαναλαμβάνει κανείς, αλλά ευχαριστήθηκα διότι με γύρισε πίσω, με γύρισε όχι στα παιδικά ή εφηβικά χρόνια, αλλά στα πρώτα χρόνια της δημιουργίας μου και με έκανε να σκεφτώ χίλια πράγματα που είχα να σκεφτώ πάρα πολλά χρόνια.
Κοιτάξτε, η δεκαετία του ’70, όταν άρχισα να δουλεύω πάνω σ’ αυτό το θέμα, ήταν μια εποχή – όλα είναι θέματα τύχης και σύμπτωσης – κατά την οποία οι νέοι επιστήμονες βρισκόντουσαν κατά κάποιο τρόπο σε μια κατάσταση ευφορίας, απόλυτης ευφορίας, για δυο λόγους: Πρώτα-πρώτα, υπήρχε η πολιτική και η κοινωνική ατμόσφαιρα, η οποία σ’ έκανε να πιστεύεις ότι μπορείς να τα κάνεις όλα, ότι μπορείς να ανατρέψεις τον κόσμο, ότι μπορείς να υλοποιείς την γνωστή ρήση «για να αλλάξουμε τον κόσμο, πρέπει να τον καταλάβουμε και για να τον καταλάβουμε πρέπει να τον αλλάξουμε». Ταυτόχρονα, σε ότι αφορά εμάς τους Έλληνες, υπήρχε και μια άλλη, ειδική, μια ιδιαίτερη ιστορική συνθήκη. Δεν υπήρχε τίποτα.
