Ο Max Weber, η επιστήμη και η «απομάγευση» του κόσμου μας

Ο Max Weber (1864-1920), από τους κύριους θεμελιωτές της επιστημονικής κοινωνιολογίας και τις σημαντικότερες πνευματικές προσωπικότητες του σύγχρονου κόσμου, οπωσδήποτε δεν χρειάζεται ειδικές συστάσεις. Οι πρωτοποριακές αναλύσεις του για την καπιταλιστική οικονομία, η διερεύνηση της ιστορικής σύνδεσής της με εκείνο το ιδιαίτερο ήθος που καλλιεργούσαν οι προτεσταντικές ομάδες στα μέλη τους, καθώς και οι αξεπέραστα διορατικές αναλύσεις του για το σκληρό παιχνίδι που ονομάζουμε πολιτική, είναι μονάχα μερικά από τα επιτεύγματα εκείνου του αυστηρού, νευρωτικού και ιδιοφυούς Γερμανού διανοητή, η σκέψη του οποίου αποπειράθηκε και πέτυχε να εξηγήσει τις ιδιαιτερότητες της νεωτερικής εποχής μας, αλλά και να περιγράψει τον περίπλοκο τρόπο που αλληλεπιδρούν οι ιδέες με τις εκάστοτε κοινωνικοϊστορικές συνθήκες.

 Η μέθοδος του Weber, για την πραγμάτευση του εκάστοτε κοινωνικού φαινομένου, είναι γενικά η εξής: αφού πραγματοποιήσει μια σύντομη επισκόπηση της ιστορικής του εξέλιξης ως τις μέρες μας, κατόπιν επιστρέφει στο σήμερα για να το αντιδιαστείλει από το παρελθόν, εξάγοντας συμπεράσματα για τις συνέπειές του σε εμάς, αλλά και προβαίνοντας σε ορισμένες (μάλλον απαισιόδοξες) διαπιστώσεις. Στόχος του είναι πάντοτε να δείξει το πώς οι επιθυμίες των ιστορικών διαμορφωτών ενός φαινομένου κατέληξαν να τροφοδοτήσουν μια διαδικασία που αποδείχθηκε διαφορετική ή και αντίθετη από όσα εκείνοι επεδίωκαν. Αυτό συνέβη και όσον αφορά το θεμέλιο του μοντέρνου κόσμου μας, την επιστήμη. Ο Weber δίνει μιαν αληθινά τραγική όψη στην επιστημονική έρευνα και εισάγει την περίφημη έννοια της «απομάγευσης» του κόσμου, που έχει προβληματίσει και συζητιέται συχνά, αν και δε γίνεται πάντα σωστά κατανοητή.

Ας δούμε πιο αναλυτικά τις σκέψεις του. Αρχικά, σύμφωνα με τον Weber, η επιστήμη όπως τη γνωρίζουμε σήμερα συντίθεται από δύο κύριους παράγοντες: αφενός από την ορθολογικότητα (που προέρχεται από την αρχαιοελληνική σκέψη) και αφετέρου από την έμφασή της στην πειραματική επαλήθευση (που προέρχεται κυρίως από την Αναγέννηση). Πώς μπορεί να εργασθεί ένας επιστήμονας σήμερα; Ο Weber απαντάει ότι η συνήθης απασχόληση είναι η ακαδημαϊκή σταδιοδρομία. Ωστόσο, οι δύο αυτές ιδιότητες δεν ταυτίζονται. Μπορεί κανείς να είναι λαμπρός επιστήμονας και ταυτόχρονα κάκιστος δάσκαλος. Επίσης, ο νέος επιστήμονας καλά θα κάνει να συμβιβαστεί από νωρίς με την ιδέα πως το έργο του πρόκειται, σχετικά γρήγορα, να ξεπεραστεί. Οτιδήποτε και αν δημιουργήσει ο επιστήμονας, σε πενήντα χρόνια (ή και νωρίτερα) θα είναι πια ξεπερασμένο. Αυτή η κατάσταση δεν είναι κάποια συγκυριακή ατυχία αλλά αποτελεί το ίδιο το «νόημα» της επιστημονικής έρευνας: η επιστημονική πρόοδος έγκειται στο γεγονός ότι κάθε επιστημονικό κατόρθωμα πρέπει να ξεπεραστεί και να γεννήσει νέα ερωτήματα, που θα πυροδοτήσουν με τη σειρά τους νέες ανακαλύψεις. Η επιστημονική έρευνα στηρίζεται σε δύο επιμέρους στοιχεία: την απαιτητική (και εξειδικευμένη) εργασία και συνάμα τη βαθιά έμπνευση, δίχως την οποία τίποτε ιδιαίτερα αξιόλογο δε μπορεί να προκύψει. Τόσο η απαιτητική (και εξειδικευμένη) εργασία όσο και η έμπνευση είναι απαραίτητες για να είναι κανείς αξιόλογος επιστήμονας. Η έμπνευση είναι χάρισμα και δεν έρχεται ούτε αναγκαστικά, ούτε όμως προβλέπεται το πότε θα κάνει την εμφάνισή της. Μπορεί να είναι κανείς εξαιρετικός ερευνητής, λέει ο Weber, και να μην του έχει προκύψει ποτέ ούτε μια ωραία ιδέα. Ωστόσο, ακριβώς επειδή η επιστήμη είναι σήμερα επάγγελμα υψηλής εξειδίκευσης, έχει αποσυνδεθεί από τα ευρύτερα μεταφυσικά πλαίσια, με τα οποία ήταν άλλοτε συνδεδεμένη. Σπέρματα της επιστήμης που κατέχει ο πολιτισμός μας μπορούν να βρεθούν σε προγενέστερες εποχές, όπως για παράδειγμα στα έργα του Πλάτωνα ή στην αρχαία Ινδία, ωστόσο σε εκείνες τις εποχές αυτά είναι συνδεδεμένα με ένα ευρύτερο μεταφυσικό πλαίσιο κατανόησης της πραγματικότητας. 

Μαγεία, παλαιά και νέα

Tου Μάριου Νοβακόπουλου*

Κάποτε στον κόσμο κυριαρχούσαν μυστικές δυνάμεις. Επί χιλιετίες, από τον πρώτο καιρό που η ανθρωπότητα ανέπτυξε τις νοητικές, αφηγηματικές και συμβολικές της δυνατότητες, η πραγματικότητα ερμηνευόταν ως ένα βασίλειο συνύπαρξης του ορατού και του αοράτου. Στους ουρανούς και τη γη, σε πηγές, σπήλαια, ζώα και εποχές του χρόνου, δέσποζαν θεοί και δαιμόνια. Μάγοι, ιερείς, αλλά και απλοί άνθρωποι έψαχναν και μετέδιδαν μεθόδους επαφής μεταξύ κόσμων. Η ίδια η κτίση σχηματιζόταν γύρω από συγκεκριμένους άξονες και σχήματα, αποκαλύπτοντας δομή και νόημα που αφορούσε άμεσα τη ζωή των θνητών. Ισχυρά σύμβολα συσπείρωναν τις ομάδες και υπενθύμιζαν αιώνιες αρχές. Πέρα από τον ορίζοντα του οικείου, στον χώρο και τις συνθήκες δηλαδή όπου η κάθε κοινότητα δεν είχε γνώση και εποπτεία του περιβάλλοντος, ελλόχευαν πλάσματα απειλητικά και φαινόμενα ομιχλώδη. Εκεί, στα σύνορα του γνωστού και του αγνώστου, του πολιτισμένου κόσμου και των βαρβάρων, της εμπειρίας και της διαίσθησης, γεννιόνταν μύστες και ήρωες, ενώ οι έξωθεν επιρροές αναγνωρίζονταν και αφομοιώνονταν.
Με την πάροδο των αιώνων και τις αλλαγές του ανθρώπινου πολιτισμού, τη μυθική κοσμολογία αποσυνέθεσαν πολλοί παράγοντες. Η οργανωμένη θρησκεία και δη ο μονοθεϊσμός περιόρισαν τα πλαίσια του υπερφυσικού στον κόσμο και τη συνδιαλλαγή μαζί του σε συγκεκριμένα επιτρεπτά όρια. Οι επιστημονικές ανακαλύψεις και η εξερεύνηση των αγνώστων περιοχών και λαών της γης άφησε λιγότερα στη φαντασία και έδωσε πεζές εξηγήσεις σε καταστάσεις άλλοτε θαυμαστές και παράξενες. Διανοητικά ρεύματα όπως ο Διαφωτισμός και ο Θετικισμός έβαλαν στο στόχαστρο τη θρησκεία και τη δεισιδαιμονία, ως δομές κατώτερες, νηπιακές και ανασταλτικές της ανθρώπινης λογικής και ελευθερίας. Η έκρηξη των ανακαλύψεων του 19ου και του 20ού αιώνα, η αστικοποίηση, ο «θάνατος του Θεού», ο ολοκληρωτικός πόλεμος και οι μεγάλες ιδεολογίες, διαμόρφωσαν ένα καινοφανές παράδειγμα ανθρώπινου τρόπου, αποκρυσταλλώνοντας τη διαδικασία της νεωτερικότητας.
Στην πραγματικότητα, τούτη η πορεία από το «σκότος» στο «φως» και από το «παράλογο» στη «λογική και επιστήμη» είναι λιγότερο γραμμική και συνεχής από όσο φαίνεται. Πρώτα από όλα, στη διαμόρφωση των ιδεολογιών της νεωτερικότητας έπαιξε πολύ μεγάλο ρόλο η θρησκεία και γενικότερα το υπερφυσικό, με πλείστους μεγάλους φιλοσόφους και επιστήμονες να έχουν δεχθεί ισχυρότατες επιρροές – κάποιοι δε, υπήρξαν και ενεργοί μύστες. Αλλαγές στην ψυχολογία, τη φιλοσοφία και τη νευροεπιστήμη έθεσαν υπό αμφισβήτηση την εικόνα του ανθρώπου ως ορθολογικού όντος. Η πίστη και η θρησκευτικότητα αποδείχθηκαν πολύ ανθεκτικότερες από όσο περίμεναν όσοι προκήρυσσαν τον επικείμενο θάνατό τους. Ο δυτικός κόσμος βιώνει μία βαθύτατη παρακμή του χριστιανισμού, όμως η ίδια θρησκεία εξαπλώνεται σε άλλες περιοχές του πλανήτη, το αναγεννημένο ισλάμ συσπάται και η επισήμως άθρησκη Κίνα διψά για πνευματικότητα. Ακόμη και στην Ευρώπη ή τις ΗΠΑ, οι περισσότεροι άνθρωποι που δηλώνουν ακόλουθοι καμίας θρησκείας (irreligious, nones), συνήθως δεν μετακινούνται στον αθεϊστικό υλισμό, αλλά σε πιο ρευστές και επαμφοτερίζουσες ταυτότητες, στις οποίες συνυπάρχει ο αγνωστικισμός, νέες θρησκείες/παραθρησκείες, ο αποκρυφισμός, παλιές και νέες δεισιδαιμονίες κ.λπ. Τα τελευταία χρόνια στις ΗΠΑ γνωρίζει ιλιγγιώδη αύξηση η μαγεία, ο νεοπαγανισμός και άλλες «εναλλακτικές» πνευματικότητες, οι οποίες συνδέονται με στρώματα πιο μορφωμένων, νεαρής ηλικίας ατόμων, και με κινήματα όπως της οικολογίας, φεμινισμού κ.λπ.
Όμως η παρατήρηση της μυθικής χροιάς του κόσμου δεν μπορεί να μείνει στις επιβιώσεις ή αναβιώσεις αρχαίων τρόπων σκέψης – τα οποία θα μπορούσαν να απορριφθούν ως κατάλοιπα «σκοταδισμού» ή παλινωδίες αποπροσανατολισμένων ανθρώπων. Ο κατακερματισμός των ταυτοτήτων στη μετανεωτερικότητα, η αμηχανία μετά το «τέλος της ιστορίας» που δεν ήλθε ποτέ, ο «θάνατος των ιδεολογιών» και το χαώδες περιβάλλον της υπερπληροφόρησης αποδεικνύονται, ίσως αναπάντεχα, γεννήτορες νέων τύπων επαναμάγευσης.

Νέοι τύποι επαναμάγευσης

'Αποκούμπι' να πείτε τη θειά σας.

 

Του Σωτήρη Μητραλέξη

Κάθε φορά που τίθενται ζητήματα πίστης ή σχέσεων εκκλησίας-κράτους στο δημόσιο λόγο, η πιο μετριοπαθής ας πούμε και 'πατροναριστικά φιλάνθρωπη' στάση, που τείνει χείρα φιλίας στους πιστούς αντί να τους αντιστρατεύεται μαχητικά, είναι το «αντιλαμβανόμαστε ότι κάποιοι έχουν θρησκευτικές ανάγκες και πρέπει να είναι σεβαστές», «έχουν δικαίωμα στην ανάγκη τους να πιστεύουν σε κάτι ανώτερο, σε κάτι που τους υπερβαίνει», «σεβόμαστε το αποκούμπι τους». 'Αποκούμπι' να πείτε τη θειά σας. 

Όλα τα παραπάνω, αν και σαφώς καλοπροαίρετο το πατρονάρισμά τους και αυτό πρέπει να αναγνωριστεί, προϋποθέτουν μια συγκεκριμένη εικόνα: ότι η συζήτηση δε γίνεται για το τι τελικά ισχύει και τι δεν ισχύει ως προς τη φύση των πραγμάτων (είναι κτιστά και με σκοπό; είναι τυχαία και άσκοπα;), αλλά ότι είναι δεδομένη μια secular κοσμοαντίληψη, δίπλα στην οποία γίνονται ανεκτοί οι ψυχολογικοί λόγοι που οδηγούν σε ανέλπιδες «ελπίδες», τζούφιες αλλά χαλαρωτικές «πίστεις» και χρήσιμα αν και αβάσιμα υποστηρικτικά «αποκούμπια». Τύπου, εντάξει, η πίστη είναι ένας βάκιλος που προσβάλλει τον εγκέφαλο των αφελών ή των απλώς ανθρώπινων, δεν είναι και να πολυσυζητήσεις μαζί τους, αλλά τι να κάνουμε, κάποιους πιο αδύναμους τους βοηθάει να τη βγάλουν, το καταλαβαίνουμε (αν και οι ίδιοι έχουμε αρθεί πάνω από τέτοιες ταπεινές, οπισθοδρομικές, αδιαφώτιστες ανάγκες), δεν θα τους φάμε κιόλας, θα συζήσουμε αρμονικά. Και όλα αυτά την ίδια ώρα που η κοινωνία ξεχειλίζει από διάφορες απίθανες και φτωχότατες μεταφυσικές (δηλαδή, θεωρητικές νοηματοδοτήσεις, όχι ιπτάμενα φλυτζάνια, εδώ δεν αναφέρομαι στην απίστευτη πληθώρα εξωχριστιανικών δεισιδαιμονιών τύπου ζώδια αλλά σε ό,τι περνάει ως 'επιστημονικό' συμπέρασμα για το τι ΕΙΝΑΙ η συνείδηση —όχι μόνο πώς λειτουργεί, που και πάλι— ή για το τι συμβαίνει μετά θάνατον, πράγματα για τα οποία δεν ξέρουμε τίποτε. Ή για το τι είναι ύλη, που όλοι μα όλοι έχουν ένα σχήμα 19ου αιώνος στο μυαλό τους που έκτοτε άλλαξε ΑΡΔΗΝ, αλλά με αυτό το παρωχημένο σχήμα θεωρούν εαυτούς «επιστημονικούς υλιστές» χωρίς να είναι τίποτε από τα δύο). 

Νίτσε:«Ψάχνω νὰ βρῶ τὸ Θεό!».

Ὁ τρελός- Δὲν ἀκούσατε γιὰ ἐκεῖνο τὸν τρελὸ ποὺ κρατοῦσε ἕνα ἀναμμένο φανάρι μέρα μεσημέρι κι ἔτρεχε στὴν ἀγορὰ φωνάζοντας ἀσταμάτητα: «Ψάχνω νὰ βρῶ τὸ Θεό!». Ἐπειδὴ ὅμως πολλοὶ ἀπὸ τοὺς παρευρισκόμενους δὲν πίστευαν στὸ Θεό, ξέσπασαν σὲ δυνατὰ γέλια. Μήπως χάθηκε; ρώτησε κάποιος. Μήπως ἔχασε τὸ δρόμο του σὰν μικρὸ παιδί; εἶπε κάποιος ἄλλος. Ἤ μήπως κρύβεται; Μήπως μᾶς φοβᾶται; Μήπως μπάρκαρε στὸ πλοῖο; Μήπως ξενιτεύτηκε; -ἔτσι φώναζαν καὶ γελοῦσαν. 

Ὁ τρελὸς πήδησε ἀνάμεσά τους καὶ τοὺς διαπέρασε μὲ τὴ ματιά του. «Πού εἶναι ὁ Θεός;» φώναξε, 

«θὰ σᾶς πῶ ἐγώ! Τὸν σκοτώσαμε -ἐσεῖς κι ἐγώ. Εἴμαστε ὅλοι δολοφόνοι του! Ἀλλὰ πῶς τὸ κάναμε; Πῶς μπορέσαμε νὰ πιοῦμε τὴ θάλασσα ὡς τὴν τελευταῖα σταγόνα; Ποιός μᾶς ἔδωσε τὸ σφουγγάρι γιὰ νὰ σβήσουμε ὅλο τὸν ὁρίζοντα; Τί κάναμε ὅταν κόψαμε τὴν ἁλυσίδα ποὺ ἑνώνει τούτη τὴ γῆ μὲ τὸν ἥλιο της; Πρὸς τὰ ποῦ κινεῖται αὐτὴ τώρα; Πρὸς τὰ ποῦ κινούμαστε ἐμεῖς; Μακριὰ ἀπὸ ὅλους τοὺς ἥλιους; Δὲν γκρεμιζόμαστε συνεχῶς; Πίσω, πλάγια, μπροστά, πρὸς ὅλες τὶς μεριές; Ὑπάρχει ἀκόμα ἕνα πάνω κι ἕνα κάτω; Δὲν περιπλανιόμαστε σὰν μέσα σ’ ἕνα ἀπέραντο μηδέν; Δὲν νιώθαμε τὴν ἀνάσα τοῦ κενοῦ χώρου; Δὲν κάνει περισσότερο κρύο; Δὲν ἔρχεται ἡ νύχτα, πάντα ἡ νύχτα, πάνω μας; Δὲν πρέπει ν’ ἀνάβουμε φανάρια στὸ καταμεσήμερο; Δὲν ἀκοῦμε ἀκόμη τίποτε ἀπὸ τὸ θόρυβο ποὺ κάνουν οἱ νεκροθάφτες ποὺ θάβουν τὸ Θεό; Δὲν μυρίζουμε ἀκόμη τίποτε ἀπὸ τὴ θεϊκὴ ἀποσύνθεση; -καὶ οἱ θεοὶ ἀποσυντίθενται! Ὁ Θεὸς εἶναι νεκρός! Ὁ Θεὸς παραμένει νεκρός! Κι ἐμεῖς τὸν σκοτώσαμε! Πῶς νὰ παρηγορηθοῦμε ἐμεῖς, οἱ φονιάδες τῶν φονιάδων; Κάτω ἀπ’ τὸ μαχαίρι μας μάτωσε ὅ,τι πιὸ ἅγιο καὶ πιὸ ἰσχυρὸ εἶχε ὡς τώρα ὁ κόσμος -ποιός θὰ μᾶς καθαρίσει ἀπὸ αὐτὸ τὸ αἷμα; Ποιό νερὸ μπορεῖ νὰ μᾶς πλύνει; Ποιούς ἐξιλασμούς, ποιά ἱερὰ παιχνίδια πρέπει νὰ ἐφεύρουμε;Τὸ μέγεθος αὐτῆς τῆς πράξης δὲν εἶναι πολὺ μεγάλο γιὰ μᾶς; Δὲν πρέπει νὰ γίνουμε κι ἐμεῖς οἱ ἴδιοι θεοὶ ἁπλῶς γιὰ νὰ φαινόμαστε ἄξιοί της; Ποτὲ δὲν ὑπῆρξε μεγαλύτερη πράξη -κι ὅποιος γεννηθεῖ μετὰ ἀπὸ μᾶς θὰ ἀνήκει, χάρη σὲ τούτη τὴν πράξη, σὲ ΜΙΑ ΙΣΤΟΡΙΑ ΑΝΩΤΕΡΗ ΑΠΟ ΚΑΘΕ ΙΣΤΟΡΙΑ ΠΟΥ ΥΠΗΡΞΕ ΜΕΧΡΙ ΤΩΡΑ! » 

-Ἐδῶ σιώπησε ὁ τρελὸς καὶ ξανακοίταξε τοὺς ἀκροατές του· κι ἐκεῖνοι σιωποῦσαν καὶ τὸν κοίταξαν ἔκπληκτοι. Στὸ τέλος αὐτὸς πέταξε στὸ χῶμα τὸ φανάρι του, ποὺ ‘γινε κομμάτια καὶ ἔσβησε. 

«Ἔρχομαι πολὺ νωρίς», εἶπε μετά, «δὲν ἔχει ἔρθει ἀκόμα ἡ ὥρα μου. Αὐτὸ τὸ τρομερὸ γεγονὸς εἶναι ἀκόμα στὸ δρόμο καὶ περιπλανιέται· δὲν ἔχει φτάσει ἀκόμη στ’ ἀφτιὰ τῶν ἀνθρώπων. Ἡ ἀστραπὴ καὶ ἡ βροντὴ χρειάζονται χρόνο· τὸ φῶς τῶν ἀστεριῶν χρειάζεται χρόνο· οἱ πράξεις, ἀκόμη κι ὅταν ἔχουν γίνει, χρειάζονται χρόνο, ὥσπου νὰ τὶς δοῦν καὶ νὰ τὶς ἀκούσουν οἱ ἄνθρωποι. Αὐτὴ ἡ πράξη εἶναι πιὸ μακριὰ ἀπ’ αὐτοὺς ἀπ’ ὅ,τι τὰ πιὸ ἀπομακρυσμένα ἀστέρια -κι ὅμως αὐτοὶ τὴν ἔκαναν!».

-Λένε ἀκόμη πὼς τὴν ἴδια μέρα ὁ τρελὸς μπῆκε σὲ διάφορες ἐκκλησίες ὅπου ἔψαλε τὸ Requiem aeternam deo [αἰώνιο ρέκβιεμ στὸ Θεὸ] του. Κι ὅταν τὸν πετοῦσαν ἔξω καὶ τοῦ ζητοῦσαν τὸ λόγο, πάντα ἀπαντοῦσε λέγοντας τὸ ἴδιο: 

«Μὰ τί ἄλλο εἶναι τώρα αὐτὲς οἱ ἐκκλησίες ἐκτὸς ἀπὸ τάφοι καὶ μαυσωλεία τοῦ Θεοῦ;». 

Φρίντριχ Νῖτσε, Ἡ χαρούμενη ἐπιστήμη, μτφ. Ζήσης Σαρίκας, σ. 132-134, ἐκδόσεις «Νησῖδες», 2004, Θεσσαλονίκη 

[Ὁ πολυτονισμὸς καὶ ἡ ὑπογράμμιση εἶναι δικές μας]

Σχόλιον: 

Κι ἀφοῦ, συνένΝεοέλληνες ἀποφασίσαμε νὰ δολοφονήσουμε τὸν Θεό, ἄς ζήσουμε τώρα «σὲ μιὰ ἱστορία ἀνώτερη ἀπὸ κάθε ἱστορία ποὺ ὑπῆρξε μέχρι τώρα!»

Καλὴ διασκέδαση!

Ἐν τῷ μεταξύ, τὴν μάσκα ψηλά, προσευχὴ στὴν τηλεόραση, ὑπακοὴ στοὺς ἐκλεγμένους μας πολιτικοὺς καὶ συμμόρφωση στὶς συμβουλὲς τῶν εἰδικῶν. 

Καὶ ἀναμονὴ γιὰ τὸ σωτήριο ἐμβόλιο. Κουράγιο!

Καὶ μετά, ἀναμονὴ γιὰ τὰ σωτήρια ἐπιδόματα. 

Ἄλλωστε τὸ ἑπόμενο 5ήμερο, τὸ ἑπόμενο 15ήμερο, τὸ ἑπόμενο γιὰ πάντα θὰ εἶναι κρίσιμο. 

ΥΓ: Τώρα ποὺ ὁ ἐκλεγμένος μας πρωθυπουργὸς ἀνακοίνωσε ὅτι τὸ ἐμβόλιο θὰ διανέμεται δωρεάν, μήπως ἡ Ἀριστερὰ νὰ ἀπαιτήσει δωρεὰν ἐπιδόματα ταφῆς;

ΠΗΓΗ: Τὸ Ἔνζυμο

Ανάρτηση από:geromorias.blogspot.com