Διονύσιος Σκλήρης: Φιλελευθερισμός και κοινοτισμός μετά το τέλος του τέλους της Ιστορίας

Φιλελευθερισμός και κοινοτισμός μετά το τέλος του τέλους της Ιστορίας

Διανύουμε μια περίοδο που χαρακτηρίζεται από μια μετάβαση από το αποκορύφωμα της παγκοσμιοποίησης της φιλελεύθερης δημοκρατίας προς μια νέα ενδεχομένως εποχή που θα διακρίνεται από μια πολλαπλότητα αντίπαλων μπλοκ, τα οποία θα διαθέτουν το καθένα τη δική του εναλλακτική οικουμένη. Σε μία παρόμοια μεταιχμιακή περίοδο θα είχε ενδιαφέρον μία επισκόπηση της ιστορίας των διαπλοκών του φιλελευθερισμού και του κοινοτισμού κατά τη νεωτερικότητα.

Στην καθαυτό νεωτερικότητα (18ος αιώνας-αρχές 20ου) ο φιλελευθερισμός θεμελιώνεται στην ελευθερία του ατόμου κατ’ αρχήν να έχει ιδιοκτησία και να ασκεί οικονομική δραστηριότητα και συνδέεται ιστορικώς με τη διπλή και παράλληλη επέκταση του καπιταλισμού και της αντιπροσωπευτικής αστικής εκδοχής της δημοκρατίας. Σε ένα οντολογικό επίπεδο πολιτικής φιλοσοφίας, ο φιλελευθερισμός δομείται γύρω από τις θεωρίες κοινωνικού συμβολαίου που εκδέχονται τα μέλη μιας πολιτικής κοινωνίας ως συμβαλλόμενους σε εταιρεία με απορρέοντα δικαιώματα και υποχρεώσεις. Η κατανόηση της κοινωνίας ως συμβολαίου αποσάρθρωσε τις παλαιότερες κοινότητες στις οποίες υπήρχε μια αίσθηση ιερότητας στις κοινωνικές σχέσεις, η οποία απέρρεε και από τη θεώρηση ότι η κοινωνία μπορεί να αντανακλά ευρύτερες κοσμολογικές σχέσεις ή και μία θεία υπερκόσμια τάξη (ή αναλογικώς και τα δύο). Με αυτήν την έννοια ο φιλελευθερισμός υπερβαίνει τον προνεωτερικό κοινοτισμό. Οι θεωρίες κοινωνικών συμβολαίων ομολογουμένως διανοίγουν δυνατότητες προόδου και χειραφέτησης, καθώς για να είναι ένα μέλος της κοινωνίας «συμβαλλόμενος» πρέπει να είναι ελεύθερος (κατάργηση της δουλείας) και να έχει θεσμική τουλάχιστον ισότητα (φεμινισμός, δικαιώματα μειονοτήτων). Η νεωτερική εκδοχή της δημοκρατίας σε αντίθεση με την αρχαία κοινοτική επικεντρώνει στις μειονότητες και στο δικαίωμά τους να αποστασιοποιούνται από την κυρίαρχη κοινότητα και να μην εξοστρακίζονται όπως στην αρχαία δημοκρατία.

Το ήθος αλληλεγγύης στις κοινότητες της Τουρκοκρατίας

από

 Διονύσης Σκλήρης

 

Βασικό χαρακτηριστικό των κοινοτήτων της Τουρκοκρατίας ήταν ότι οι κοινοτικοί άρχοντες αποτελούσαν μεταιχμιακά υποκείμενα, που εκπροσωπούσαν τους Έλληνες προς τους Τούρκους, αλλά ενίοτε και αντιστρόφως δρούσαν για συμφέροντα των Τούρκων, κυρίως τη λήψη των φόρων μεταξύ των Ελλήνων. Ήταν υπόλογοι και είχαν ευθύνη έναντι και των δύο και μπορούσαν συχνά να χάσουν τη ζωή τους από τους Τούρκους. Η ονομασία των κοινοτικών αρχόντων ποικίλλει: «Επίτροποι», κυρίως στα νησιά, αλλά και «πρόκριτοι», «προεστοί», «προεστώτες», «καπετάνιοι», «καπετάνοι», «καστελλάνοι», «γουβερναδόροι», «πρωτόγεροι», «γέροντες», «δημογέροντες», «κοτσαμπάσηδες», «μοραγιάνηδες» στην Πελοπόννησο, «τσορμπατζήδες» στη Μακεδονία, «βιλαετλήδες» στα βιλαέτια. Γύρω τους υπάρχουν και άνθρωποι που έχουν αναλάβει τη γραμματειακή υποστήριξη και την οικονομική διαχείριση, όπως στην Πελοπόννησο οι καψιμάληδες ή στη Σύρο οι καντζιλλιέρηδες. Και επίσης σημαντικό ρόλο διαδραμάτιζαν οι εκπρόσωποι στην Υψηλή Πύλη στην Κωνσταντινούπολη ή σε άλλα μεγάλα αστικά κέντρα, λ.χ. στα Ιωάννινα, που ονομάζονταν «βεκίληδες». 

Πώς σμιλευόταν το κοινοτικό ήθος στους Ρωμιούς; Η όλη λογική των κοινοτικών θεσμών ήταν η σπουδή να επιλυθούν τα προβλήματα σε τοπικό επίπεδο προτού να χρειαστεί να παραπεμφθούν ή να τα αναλάβει το κράτος του Οθωμανού κατακτητή. Αυτό σήμανε οπωσδήποτε την καλλιέργεια ενός πνεύματος δυσπιστίας έναντι του κράτους, με έμφαση στην εμπιστοσύνη στους κοινοτικούς θεσμούς και την αποφυγή να εκθέσει κάποιος την κοινότητα προς τα έξω. Μετά το 1821 η νέα Ελλάδα κλήθηκε κατ’ αυτόν τον τρόπο να παλέψει με δύο αντίπαλες ροπές: Αφενός τις απαιτήσεις ενός νέου συγκεντρωτικού έθνους- κράτους και αφετέρου τους εθισμούς μακραίωνης δυσπιστίας προς το κράτος και τη μόρφωση ήθους προτεραιότητας της τοπικής διευθέτησης. Ταυτοχρόνως, οι κοινότητες συνασπίζονταν για να αντιμετωπίσουν τη διαφθορά και αυθαιρεσία των μεσαζόντων της οθωμανικής κρατικής μηχανής, κατ’ εξοχήν σε φορολογικά ζητήματα, χρησιμοποιώντας άλλοτε επιδέξιο δόλο και άλλοτε ευθεία διεκδίκηση να επεκταθεί η εκλογική ικανότητα των τοπικών κοινοτήτων και στους ανώτερους ομόκεντρους κύκλους του κράτους. Ωστόσο, παράλληλα με το αναγκαίο εκκρεμές μεταξύ αμφιπροσωπίας ή και διπροσωπίας και αντιστασιακού αγώνα, ένα σημαντικό στοιχείο των κοινοτήτων είναι η συνεχής λογοδοσία, ιδιαίτερα στις τελετές παράδοσης και παραλαβής των κοινοτικών αρχόντων, η οποία συνέχιζε το αρχαίο ελληνικό «λόγον διδόναι». Δίπλα, όμως, στο αρχαίο ελληνικό στοιχείο της λογοδοσίας υπήρχε και το χριστιανικό της ευθύνης της Εκκλησίας να συμφιλιώνει και να λύνει τις διαφορές, προωθώντας την ομογνωμοσύνη. 

Τι να κάνουμε... Χωριό ΚΟΣΜΑΣ ΚΥΝΟΥΡΙΑΣ - "Ο δρόμος των 100 ημερών"

Εισαγωγικό κείμενο του Κωνσταντίνου Μπλάθρα

"Το 30λεπτο αυτό σπάνιο ντοκουμέντο δείχνει πώς χτίστηκε μια χώρα, που τα τελευταία χρόνια παρακολουθούμε απαθείς την κατεδάφιση έως και την πυρπόλησή της.

Αν έχετε την υπομονή και φτάσετε στο τέλος, θα αποζημιωθείτε από το σχόλιο στην ταινία που κάνει ο ποιητής Νικηφόρος Βρεττάκος.

Αν πάλι αναρωτιέστε για το πολιτικό θεμέλιο της Δημοκρατίας μας, την οποία επίσης αποξηλώνουμε εδώ και δεκαετίες, την απάντηση τη δίνουν οι πολίτες-δημότες του χωριού Κοσμά της ταινίας.

Όχι, δεν είναι ταινία σοσιαλιστικού ρεαλισμού αυτό το ξεχασμένο ντοκιμαντέρ, αλλά μπορεί να μας δείξει –αν θέλουμε να δούμε– τί είχαμε και τί χάσαμε μετά τον πόλεμο.

Ή, να μας πει, με έργα κι όχι στα λόγια, ποιοί είμαστε. Ίσως, βλέποντάς το, χαθεί για λίγο η καπνιά και οι στάχτες που μας περικύκλωσαν αυτές τις μέρες. Μπορεί έτσι να αλαφρώσει λίγο κι η πίκρα. Αν έχουμε, βέβαια, σκοπό, σαν τους Κοσμίτες, να ριχτούμε στη δουλειά!"

Χωριό ΚΟΣΜΑΣ - ΚΥΝΟΥΡΙΑ

1821-2021: Aς λευτερωθούμε, πραγματικά. Ας επανιδρύσουμε των Ελλήνων τις Κοινότητες.(α μέρος)

Στους 2 αιώνες υποτελούς ανεξαρτησίας, εκπαιδευτήκαμε έτσι ώστε να λησμονήσουμε τον διαχρονικό τρόπο ευημερίας, ελευθερίας και ανεξαρτησίας των Ελλήνων: 

Την Εκκλησία, την αληθώς Άγια Κοινωνία. Την έλεγαν και Αδελφότητα, Κοινότητα, Συντροφία, Κομπανία και στα δικά μας μέρη, που βίωσαν κατοχή 660 χρόνων(1204-1864) την είπαν Συναδελφική Εκκλησία.

Ήταν ο τρόπος των Ελλήνων με τον οποίο αντιστάθηκαν, διέσωσαν την πίστη τους και τη φύση τους, την ουσία της ελληνικότητας, ενώ παράλληλα, μεγαλουργούσαν. Χάρις στον τρόπο της Κοινότητας, έγιναν η ισχυρότερη και πιο αξιοζήλευτη μικροκοινωνία, σε όλα τα μήκη και τα πλάτη της γης, όπου βρέθηκαν Έλληνες.

Ως τις αρχές του 20ου αιώνα, ήταν οι μεγαλοαστοί της Οθωμανικής, της Ρώσικης και της Αυστροουγγρικής Αυτοκρατορίας, ενώ μεγαλουργούσαν στην Ιταλική χερσόνησο, στην Αίγυπτο, ήταν πρωτεργάτες στην ίδρυση του Σίτυ του Λονδίνου κι έλαμπαν κι όπου αλλού τους έστελνε ο ξενιτεμός. Στα κατεχόμενα από Λατίνους και Άγγλους Επτάνησα, παρ’ όλο που είχαν στερηθεί τη δυνατότητα να λειτουργούν σε αυτοδιοίκητες κοινότητες, ευημερούσαν επίσης. Όταν οι πρώτοι Λατίνοι και στη συνέχεια οι Ενετοί απαλλοτρίωσαν όλους τους ναούς και τους έκαμαν κρατικούς, διορίζοντας παπάδες της αρεσκείας των, οι Επτανήσιοι άρχισαν να κτίζουν τις δικούς τους ναούς και να δημιουργούν γύρω τους τις δικές τους Συναδελφικές εκκλησίες. Ως το τέλος της μακρόχρονης Κατοχής, είχαν απομείνει ελάχιστες κρατικές εκκλησιές. Οι Ορθόδοξοι στο θρήσκευμα Έλληνες τις περιφρονούσαν και δεν τις πλησίαζαν, αποκτώντας με το έτσι θέλουμε κι έτσι μας αρέσει» ένα ντε φάκτο αυτοδιοίκητο, που αναγνωρίστηκε, τελικά, στον 18ο αιώνα, λίγο πριν την αποχώρηση των Ενετών.

Ενδεικτικά, στο άγνωστο στην Ελλάδα Μίσκολτς(Miskolc) της σημερινής Ουγγαρίας, υπήρχε ελληνόφωνη κοινότητα Βλάχων, για την οποία διαβάζουμε σε άρθρο του περιοδικού «Εώα και Εσπέρια», στο τεύχος 7 του 2007:

«Σύμφωνα με απογραφή τοΰ 1783, άπό τους 12.767 κατοίκους της πόλης οί 212  ήταν μη ουνίτες Έλληνες, οι 82 Εβραίοι, ένώ σε απογραφή τοΰ 1792-1793 απαντούν 97 έλληνες οικογενειάρχες. Τό 1817, όπως μας πληροφορεί σύγγραμμα με στατιστικά στοιχεία τού νομού Borsod, όπου υπαγόταν διοικητικά το Miskolc, οί μή ουνίτες Έλληνες, μολονότι αποτελούσαν τό 1/463 τοΰ πληθυσμού τού νομού, κατείχαν ακίνητα, βοσκοτόπια, και ώς προς τά ιδρύματα τους «κανένα έθνος δέν μπορεί νά τους παραβληθεί». Στον κεντρικό δρόμο, στά ισόγεια τών σπιτιών, καταστήματα, καφενεία και τά ϊδια τά οικήματα καταδείκνυαν τόν πλούτο τους» (ΟΛΓΑΚΑΤΣΙΑΡΔΗ-HERING, ΑΔΕΛΦΟΤΗΤΑ, ΚΟΜΠΑΝΙΑ, ΚΟΙΝΟΤΗΤΑ. ΓΙΑ ΜΙΑ ΤΥΠΟΛΟΠΑ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΙΚΩΝ ΚΟΙΝΟΤΗΤΩΝ ΤΗΣ ΚΕΝΤΡΙΚΗΣ ΕΥΡΩΠΗΣ, ΜΕ ΑΦΟΡΜΗ ΤΟ ΑΓΝΩΣΤΟ ΚΑΤΑΣΤΑΤΙΚΟ TOY MISKOLC (1801)).

Ο γεννημένος στην Κεφαλονιά, Κωνσταντίνος Καραβίδας, είχε γράψει το 1931:

(οι κοινοτικοί θεσμοί)«αν και υστερούσαν, τεχνικώς και ποσοτικώς, όντες κατώτεροι και πενιχρότεροι, βιολογικώς όμως ήσαν απολύτως πληρέστεροι και ζωντανότεροι από τους εν εξελίξει ακόμα και σήμερον ευρισκόμενους σχηματισμούς του καπιταλισμού… είχαν διευθετήσει τα εγγενή εις κάθε παραγωγικόν σχηματισμόν καθαρώς οικονομικά ζητήματα –το της οργανώσεως της παραγωγής δηλαδή, το της πίστεως, το της ασφαλίσεως, το της αποσβέσεως, το της κεφαλαιοποιήσεως… παραλλήλως είχε επιτευχθή οργανική λύσις όχι μόνον δια το κοινωνικόν λεγόμενον ζήτημα(μοιραία συγκέντρωσις δηλαδή του πλούτου και σχέσεις πλουσίων προς πτωχούς) αλλά και το ηθικόν και ψυχολογικόν ευρύτερα(σχέσεις ανθρώπου προς άνθρωπον και προς την ανάγκην της εργασίας και προς την φύσιν)». (από το βιβλίο του “Αγροτικά”).

Το μεγαλύτερο ψέμα που ακούσαμε για το 1821

Του Βαγγέλη Γεωργίου

Με την αλλαγή της χρονιάς, η αρθρογραφία και οι δημόσιες παρεμβάσεις σχετικά με την επέτειο των 200 ετών από την επανάσταση άρχισαν να πολλαπλασιάζονται. Θυμήθηκα μια εκπομπή επετειακή για τα 190 χρόνια από την Επανάσταση, η οποία προβλήθηκε το 2011. Γιατί όμως την θυμήθηκα; Μιλώντας με τον καθηγητή Πολιτικών Επιστημών Γιώργο Κοντογιώργη σκέφτηκα να τον "τσιγκλήσω" φέρνοντας και στη δική του μνήμη εκείνη την εκπομπή και τα περίεργα που ακούστηκαν. Ο πανεπιστημιακός δάσκαλος, άλλωστε, με ολόφρεσκο εντυπωσιακό συγγραφικό του εγχείρημα βάζει τα πράγματα στη θέση τους.

Σε εκείνη την εκπομπή λοιπόν, δύο Έλληνες ακαδημαϊκοί είπαν στο γυαλί -με ειρωνεία- ότι οι υπόδουλοι στους Οθωμανούς Έλληνες λειτουργούσαν ληστρικά, για παράδειγμα ήταν μόνο για να συλλέγουν φόρους. Οπότε, σύμφωνα με αυτούς, το νεοελληνικό κράτος ορθώς αντέγραψε δυτικά πρότυπα καθώς οι Έλληνες δεν είχαν τίποτα από το παρελθόν τους που να αξίζει. Αυτό όμως, για τον Κοντογιώργη, δεν είναι τίποτα άλλο παρά "αλχημείες"!

Γιατί μεγάλο μέρος της ελληνικής διανόησης να κάνει κάτι τέτοιο, αναρωτιέται κανείς; Αυτό συνέβη διότι το ελλαδικό απολυταρχικό κράτος που επιβλήθηκε μετά τη δολοφονία του Καποδίστρια, έπρεπε να νομιμοποιηθεί στα μάτια της ελληνικής κοινωνίας, όπως εξηγεί ο Κοντογιώργης. Για να το κάνει αυτό έπρεπε να απαξιώσει το δημοκρατικό της κεκτημένο!

«Μα, αν οι ελληνικές κοινότητες ήταν απλοί φοροσυλλεκτικοί θεσμοί γιατί άραγε τόσο μένος εναντίον τους;» αναρωτιέται πονηρά ο καθηγητής. Προκειμένου να μου εξηγήσει ο ίδιος τι συνέβη με τις ελληνικές κοινότητες και τη δημοκρατική τους πολιτεία, με περέπεμψε σε ένα νομοθετικό κείμενο των Βαυαρών, στο οποίο ομολογείται ότι η βαυαρική απολυταρχία κατέλυσε αυτές τις δημοκρατικές δομές.

Λέει το κείμενο αυτό: «Τέτοιου είδους συνελεύσεις αγγίζουν το επίπεδο των ταπεινών συναισθημάτων και της ιδιοτέλειας, και οι αποφάσεις που προκύπτουν από τέτοιου είδους συζητήσεις είναι αδύναμες για να προωθήσουν το δημόσιο συμφέρον, επειδή οι συμμετέχοντες δεν έχουν τη δυνατότητα να αποκτήσουν την αναγκαία, ακριβή και εκ βάθρων γνώση για τα ζητήματα της πολιτικής διοίκησης...». Από τη διατύπωση αυτή προκύπτει ότι αυτό που ενοχλούσε το κράτος της ευρωπαϊκής νεωτερικότητας που εμφυτεύθηκε στην ελλαδική κοινωνία ήταν η δημοκρατία στις κοινότητες, καθώς το εμπόδιζε να νομιμοποιηθεί ως απολυταρχία αρχικά και στη συνέχεια έως σήμερα ως δημοκρατία.

Θεσμοί ελληνιστικοί και όχι του οθωμανικού κράτους!