Του Γιώργου Καραμπελιά [Άρδην τ. 111]
Τον Απρίλιο του 1823, αφού είχε πλέον ολοκληρώσει τη θητεία του υπό τη ρωσική διοίκηση[1], ο Καποδίστριας, απογοητευμένος από αυτήν και ενθουσιώδης υποστηρικτής της ελληνικής Επανάστασης (ἔξω τούτου, πρέπει νὰ νικήσωμεν ἢ ν’ ἀποθάνωμεν), σε νέα επιστολή του προς τον Ιγνάτιο, μας αποκαλύπτει μια σχετικά άγνωστη πτυχή της δραστηριότητας και της ιδεολογίας του[2]: «…Ἤδη ἀπὸ τοῦ παρελθόντος ἔτους ἡ ἰδέα πονήματος τινὸς περὶ τῆς ἐνεστώσης καταστάσεως τῆς Ἑλλάδος εἶναι τὸ ἀντικείμενον τῶν τερπνοτέρων ἀσχολήσεών μου καὶ τῶν εὐχῶν μου». Για να ετοιμάσει το σύγγραμμά του, «ἐξηκολούθησ(ε) ὑπὸ τὴν σοφὴν διεύθυνσιν τοῦ φίλου (των) Μουστοξύδου ν’ ἀναγινώσκ(ῃ) τὰ παλαιὰ καὶ νέα συγγράμματα, ὅσα πραγματεύονται περὶ τῆς Ἑλλάδος». Όμως, την ίδια εποχή, έφτασε στη Γενεύη ο Ιακωβάκης Ρίζος Νερουλός, ο οποίος του «ἐκοινοποίησε τὸ σύγγραμμα, τὸ ὁποῖον ἐτελείωσε, μὲ τὸν ἀξιότιμον σκοπόν του νὰ καταδείξῃ τὰς αἰτίας, αἴτινες ἐπέφερον τὴν ἐνεστώσαν κατάστασιν τῶν πραγμάτων τῆς πατρίδος μας». Δηλαδή, ο Ρίζος είχε ήδη προβεί στη συγγραφή ενός ανάλογου βιβλίου με εκείνο που έγραφε ο Καποδίστριας και συμφώνησε να «συγχωνευθῇ τὸ σύγγραμμά του μὲ ἐκεῖνο, τὸ ὁποῖο ἔχω ἀνὰ χείρας», «ὑπὸ τὸν ὄρον του νὰ ἐπιδοκιμάσῃ ἡ Ὑμετέρα Πανιερότης τὸ σχέδιον καὶ νὰ συγκατανεύσῃ νὰ συνεισφέρῃ εἰς τὴν ἐκτέλεσίν του». Εν συνεχεία, ο Καποδίστριας –και ο Μουστοξύδης, διά των χειρών του οποίου γράφτηκε η επιστολή προς τον Ιγνάτιο– αναφέρεται στο περιεχόμενο και τις κατευθύνσεις του ήδη γραφέντος, εν μέρει τουλάχιστον, πονήματός του, που μας επιτρέπει να ολοκληρώσουμε τη σκιαγράφηση της ιδεολογικής του ταυτότητας.
Σκοπεύει τωόντι να καταδείξει πως «ἡ ἐνεστώσα κατάστασις τῆς Ἑλλάδος εἶναι συνέπεια ἀναγκαία ὅλων τῶν καταστάσεων, δι’ ὧν ἐξῆλθεν ἡ Ἑλλὰς ἀπὸ τῆς πτώσεως τῆς Αὐτοκρατορίας μέχρι τῶν ἡμερῶν μας». Ο Καποδίστριας δεν εξετάζει τη νεώτερη ελληνική ιστορία με αφετηρία την Άλωση του 1453, αλλά το 1300, όταν δηλαδή οι Οσμανλήδες έχουν καταλάβει τη Μικρά Ασία, ενώ ο ελληνισμός συνέχιζε να μάχεται εναντίον των Φράγκων.