Ο Αλεξάντρ Σολζενίτσυν και η λογοτεχνία του γκουλάγκ 

από

 Δημήτρης Μπαλτάς

 -

14 Απριλίου 2022

Αλεξάντρ Σολζενίτσιν και η λογοτεχνία του γκουλάγκ

Aφιέρωμα στον ρώσο συγγραφέα Αλεξάντρ Σολζενίτσυν (1918-2018) πραγματοποιήθηκε στο Πνευματικό Κέντρο του Δήμου Αθηναίων από το Περιοδικό ΣΤΕΠΑ και το Καλλιτεχνικό Σύνολο «Πολύτροπον».

– π. Πέτρος Μινώπετρος: “Ο μάρτυρας και η συνείδηση των θυμάτων του κομμουνιστικού ολοκληρωτισμού“.

-Σύγχρονες ερμηνευτικές αντιφωνίες και ιδεολογικές συγκρούσεις

Του Βλάση Αγτζίδη

Η διαφορά των προσεγγίσεων και των ερμηνειών για το ιστορικό μεταίχμιο  του 1908-1923 είναι γνωστή, όπως γνωστές είναι και οι σφοδρές συγκρούσεις για την ιστορία.  Με αφορμη τη δημοσίευση ενός κειμένου του Λάμπρου Μπαλτσιώτη με τίτλο   «Ποιον ωφελεί η αναδιάταξη της θέσης των Ποντίων. Γενοκτονία, πολιτική και ιστορία» στο οn-line περιοδικό «Xρόνος», έγραψα ένα συνολικό «κείμενο αντίκρουσης» με τίτλο «Σχόλιο πάνω στο κείμενο του Λ. Μπαλτσιώτη. Γενοκτονία, Πόντιοι, Μικρά Ασία: η σκοτεινή πλευρά του νεοελληνικού μας κόσμου«.

 Επί πλέον -έχοντας μια γενική αντίληψη ότι μόνο η ελεύθερη και ανεμπόδιστη διατύπωση της γνώμης μαζί με τη συνάντηση των διαφορετικών προσεγγίσεων γύρω από ένα τραπέζι, μπορεί να δημιουργήσει ένα κλίμα συνεννόησης και, γιατί όχι, αναζήτησης των κοινών τόπων- επικοινώνησα με τον Λ. Μπαλτσιώτη και καταλήξαμε σε μια θετική συμφωνία: να διοργανωθεί στις 21 Φεβρουαρίου 2014 ένα Στρογγυλό Τραπέζι στο πλαίσιο του Σεμιναρίου Ιστορίας της Κηφισιάς με τη συμμετοχή των Βασίλη Μεϊχανετσίδη, Λάμπρου Μπαλτσιώτη, Δημήτρη Χριστόπουλου, Χριστίνας Κουλούρη και εμού, που θα συζητήσει τα «επίμαχα» ζητήματα….

  Το «κείμενο αντίκρουσης» που έγραψα είναι το εξής: 

Γενοκτονία, Πόντιοι, Μικρά Ασία:
η σκοτεινή πλευρά του νεοελληνικού μας κόσμου
.

«Οι πόντιοι άρχισαν να καταφθάνουν μετά τους βαλκανικούς πολέμους
 και, κυρίως, μετά την λεγόμενη Μικρασιατική Καταστροφή.
Οι τελευταίοι μας ήρθανε από την Σοβιετική Ένωση το 1940,
 σαν ένα πεσκέσι του Στάλιν.
Δηλαδή, οι πόντιοι είναι επήλυδες, είναι ξενόφερτοι, είναι πρόσφυγες.
Οι ελλαδικοί νεοέλληνες δεν συμπαθούν τους πρόσφυγες….
 Οι πόντιοι κατέληξαν να είναι ο ύστατος στόχος
των ελλαδικών ρωμιών.»

(Ηλίας Πετρόπουλος, «Οι Πόντιοι», περ. Σχολιαστής, 1987)

Το πολύ ενδιαφέρον κείμενο του Λάμπρου Μπαλτσιώτη[1], δίνει την ευκαιρία για αναστοχασμό πάνω σε κρίσιμα και αδιερεύνητα ζητήματα της σύγχρονης νεοελληνικής ιστορίας και κοινωνίας. Ζητήματα που είτε ανήκουν στο χώρο της κοινωνίας (νεοπρόσφυγες από την πρώην Σοβιετική Ένωση) είτε στο χώρο της ιστορίας, σχετιζόμενα με το μεγάλο γεωπολιτικό και κοινωνικό-οικονομικό μετασχηματισμό που συνέβη στην Εγγύς Ανατολή την περίοδο 1908 (κίνημα Νεότουρκων) έως 1923 (Συνθήκη Λωζάννης), αλλά και με το σοβιετικό πείραμα και ειδικότερα τη σταλινική του περίοδο.  

 Δίνει επίσης την ευκαιρία να εξεταστούν οι εικόνες που διαμορφώθηκαν στον ελλαδικό χώρο για τα θέματα αυτά, ο τρόπος πρόσληψης των γεγονότων εκείνων τόσο από την κυρίαρχη εξουσία (στη μοναρχική, στη δικτατορική και στη δημοκρατική της εκδοχή) όσο και από τη διανόηση (καθεστωτική και μη), τους ιστορικούς κ.λπ. Όπως επίσης να τεθεί υπό το φως της κριτικής η «οριενταλιστική» ματιά για τα θέματα αυτά, που κυριαρχεί σε ένα σημαντικό τμήμα Νεοελλήνων ιστορικών.

Το «κενό»

 Η έλλειψη κοινά συμφωνημένου αφηγήματος για τα συγκεκριμένα  ιστορικά και κοινωνικά θέματα δημιούργησε ένα ερμηνευτικό «κενό», που το αντιλαμβάνονται άμεσα όλοι όσοι ασχολούνται μ’ αυτά, είτε ως ερευνητές είτε ως φορείς κοινωνικής αλληλεγγύης προς πάσχοντες πληθυσμούς (νέο-πρόσφυγες από την τ. ΕΣΣΔ). Απόρροια αυτού του «κενού» υπήρξε και ο εξαιρετικά ενδιαφέρον τρόπος που οι κυρίαρχες πολιτικές αλλά και ιδεολογικές δυνάμεις, δεξιά κι αριστερά, αντιμετώπισαν τα νέα αιτήματα και ζητήματα του προσφυγικού χώρου, και ειδικότερα:

-τη δημόσια κατάθεση της ιστορικής τους άποψης ότι υπήρξαν θύματα οργανωμένης Γενοκτονίας (1914-1923) από τον τουρκικό εθνικισμό,

-την αναφορά στις διώξεις που υπέστη στην ΕΣΣΔ από το σταλινισμό η ελληνική μειονότητα μετά το 1937-38.

30 χρόνια από τη πτώση της Σοβιετικής Ένωσης: Τα υπαρξιακά διλήμματα μίας αντι-δυτικής Δύσης

Του Δρ. ΧΡΗΣΤΟΥ ΖΙΩΓΑ, HP

Την 25η Δεκεμβρίου του 1991 συντελέστηκε το τελευταίο κοσμοϊστορικό γεγονός του, ούτως ή άλλως, σημαντικού 20ου αιώνα.

Η κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης σήμανε και την αποκοπή του υπαρκτού σοσιαλισμού από το ιστορικό γίγνεσθαι, ο οποίος στη βάση της μαρξιστικής θεωρίας και του επιστημονικού σοσιαλισμού επιδίωξε για περισσότερα από 70 έτη να αναμορφώσει τις κοινωνίες -που επικράτησε ή επιβλήθηκε- και τον Άνθρωπο, καθορίζοντας ανεπίστρεπτα την πορεία της ανθρώπινης ιστορίας.

Εν τέλει, η εξελικτική δυναμική του όλου εγχειρήματος εξασθένησε λόγω λανθασμένων ανθρωπολογικών υποθέσεων, υστέρηση στον τομέα των πολιτικών ελευθεριών και των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, χαμηλής παραγωγικότητας της οικονομίας και εξωγενών ανταγωνισμών, με αποτέλεσμα τα Χριστούγεννα του 1991 να επέλθει το τέλος της Σοβιετικής Ένωσης.

Υπό άλλες ιστορικές συνθήκες, το 2022 θα συμπληρώνονταν 100 χρόνια από την ίδρυσή της˙ εφέτος θα περιοριστούμε απολαμβάνοντας τους κατά τόπους εορτασμούς.

• Η προλογική υπόμνηση της συμπλήρωσης 30 ετών από την πτώση της φαινομενικά κραταιής Σοβιετικής Ένωσης συνιστά μια επαρκή περίοδο για να τοποθετηθούμε βάσιμα επί ορισμένων ζητημάτων τα οποία προσαρμοσμένα στην παρούσα συγκυρία δείχνουν να επανέρχονται ξανά στο προσκήνιο, όχι πλέον με τους όρους των πρώιμων μεταψυχροπολεμικών προσδοκιών.

Από τα μέσα της δεκαετίας του 80’ ο τελευταίος  ΓΓ του σοβιετικού ΚΚ Mikhail Gorbachev (Μιχαήλ Γκορμπατσόφ)  προσπάθησε, μέσω εσωτερικών μεταρρυθμίσεων –Glassnost και Perestroika– και της μερικής διπλωματικής αναδίπλωσης και προσαρμογής του στους δυσμενέστερους τότε πλανητικούς συσχετισμούς ισχύος, να ανακόψει την παρακμιακή τροχιά της Σοβιετικής Ένωσης και των συμμάχων της στην Κεντρική και Ανατολική Ευρώπη.

Τελικά, το εγχείρημα δεν ευοδώθηκε και την σοβιετική κατάρρευση ακολούθησε η εξαΰλωση – με την εξαίρεση της Κίνας – του σοσιαλιστικού κοσμοσυστήματος, γεγονός το οποίο ανατροφοδότησε τις πλανητικές επιδιώξεις του μέχρι τότε ευθύγραμμα ανταγωνιστικού φιλελεύθερου.

Με βασικό φορέα διάδοσης τις Ηνωμένες Πολιτείες προσδιορίστηκε ως κυρίαρχη πλέον αξίωση η αφομοιωτική διάχυση των φιλελεύθερων πολιτικών, οικονομικών και πολιτισμικών προτύπων, σε όσο το δυνατόν μεγαλύτερο φάσμα του διεθνούς συστήματος. Εφ’ όσον είχε θετική έκβαση η συγκεκριμένη διαδικασία θα κατέληγε, κατά την γνωστή φράση του Francis Fukuyama στη Χεγκελιανή εκδοχή της, σ’ ένα δυτικότροπο τέλος της Ιστορίας.

Η τριακονταετής μεταψυχροπολεμική εμπειρία κατέδειξε πως ο φιλελευθερισμός, στην ύστερη εκδοχή του και ως η τελευταία «ζώσα», υλιστική κοσμοθεωρία της νεωτερικότητας, λειτούργησε μεν ως κατευθυντήρια ιδέα συγκρότησης της διεθνούς τάξης μεταψυχροπολεμικά, δεν κατόρθωσε όμως να επιφέρει ή να επιβάλλει τις συναρτώμενες νομοτέλειές του στο σύνολο της διεθνούς κοινότητας.

Η Οκτωβριανή Επανάσταση, ο Στάλιν & η Ελλάδα (Α΄ μέρος)

Άγγελος ή διάβολος;

«Δεν το αρνούμαι πως όταν θέλω γίνομαι άγγελος
και όταν θέλω διάβολος»
Γεώργιος Καραϊσκάκης

του Γιώργου Καραμπελιά από το Άρδην τ. 109

Παρότι, ως προς την επίδραση της Οκτωβριανής Επανάστασης και του σταλινισμού στην Ελλάδα, οι αρνητικές συνέπειες είναι πάρα πολλές, θα αρχίσουμε παραθέτοντας τις θετικές όψεις.

Αναμφίβολα, το κομμουνιστικό κίνημα, με όλες τις στρεβλώσεις του, ταυτίστηκε ή εξέφρασε προνομιακά τους λαϊκούς και εργατικούς αγώνες ενάντια στην εκμετάλλευση και την ανισότητα^[1], η δε Σοβιετική Ένωση αποτελούσε το παράδειγμα και το υπόδειγμα της δυνατότητας των απλών και φτωχών ανθρώπων να πάρουν στα χέρια τους τις τύχες τους. Επί πλέον, η «κομμουνιστική απειλή» είχε μια ουσιώδη επίδραση στην προώθηση του κοινωνικού κράτους, από την πλευρά των κυβερνήσεων, ώστε να αντιμετωπιστεί η πρόκληση του κομουνιστικού κινήματος. Ακόμα και η εργατική νομοθεσία της κυβέρνησης Μεταξά οφείλει πάρα πολλά στην αποτροπή του «κομμουνιστικού κινδύνου».

Ιδιαίτερης σημασίας υπήρξε η αναβάθμιση της αυτοπεποίθησης και της υπερηφάνειας των λαϊκών τάξεων, η υποχώρηση της μοιρολατρίας και η αυτοσυνείδησή τους ως των αυθεντικών φορέων του μέλλοντος. Υπερηφάνεια που λειτουργούσε ως ένας μηχανισμός κοινωνικής αναβάθμισης των λαϊκών τάξεων και ενίσχυε τον εγγραμματισμό και τη συμμετοχή στα πολιτικά δρώμενα ανθρώπων αποκλεισμένων από την πολιτική και κοινωνική ζωή.

Το γεγονός ότι λαϊκοί άνθρωποι και προλετάριοι μπορούσαν να φθάσουν ακόμα και στην ηγεσία των χωρών τους (ο Τίτο ξεκίνησε ως εργάτης χαλυβουργίας) αποτελούσε ένα ισχυρότατο κίνητρο κοινωνικής επιβεβαίωσης. Ιδιαίτερο ρόλο δε διαδραμάτισε στην αναβάθμιση του ρόλου των γυναικών και της νεολαίας. Η επονίτισσα που πρωτοστατεί στις κινητοποιήσεις της Αθήνας, και η αντάρτισσα του Ε.Λ.Α.Σ., αποτέλεσαν ένα πανίσχυρο σύμβολο, ανοίγοντας ουσιαστικά ένα νέο δρόμο για τις Ελληνίδες γυναίκες.^[2] Όσο για τον ρόλο της νεολαίας, και εδώ η συμβολή του υπήρξε καθοριστική, η ΕΠΟΝ έφτασε τα 600.000 μέλη, η δε συντριπτική πλειοψηφία των πολιτικών και στρατιωτικών στελεχών της Αντίστασης αποτελούνταν από νέους κάτω των είκοσι πέντε ή τριάντα χρόνων^[3].

Αποφασιστική ήταν η συμβολή του για την εμψύχωση του ελληνικού λαού ενάντια στους ξένους κατακτητές και την ενεργή συμμετοχή στην Αντίσταση. Οι τεράστιες θυσίες, το αγωνιστικό φρόνημα και η άφοβη αντιμετώπιση των κατακτητών έτειναν να διαμορφώσουν ένα νέο πρότυπο αγωνιστικότητας^[4].