Η παρακμή της Δύσης και η «σύγκρουση των πολιτισμών»
Για επτά δεκαετίες ο κόσμος κυριαρχήθηκε από την δυτική φιλελεύθερη διεθνή τάξη, με ηγεμονική δύναμη την Αμερική και συμμάχους-κλειδιά την Δυτική Ευρώπη και την Ιαπωνία. Μετά το τέλος του ψυχρού πολέμου, η διεθνής αυτή φιλελεύθερη τάξη φάνηκε, προς στιγμήν, να θριαμβεύει. Πολλές χώρες στην Αν. Ευρώπη, στην Αν. Ασία και στην Λατινική Αμερική εγκαθιστούσαν κοινοβουλευτικά καθεστώτα και ενσωματώνονταν στην παγκόσμια αγορά.
Α. Ο εχθρός εντός των τειχών
Σήμερα η φιλελεύθερη διεθνής τάξη βρίσκεται σε κρίση. Πόσο βαθιά είναι η κρίση; Ορισμένοι ισχυρίζονται ότι βρισκόμαστε ενώπιον μιας μετάβασης προς κάποιου είδους μετα-Αμερικανική τάξη, που θα παραμείνει όμως «ανοιχτή» και «βασισμένη σε κανόνες». Άλλοι όμως θεωρούν ότι η κρίση είναι κατά πολύ βαθύτερη.
Οι τελευταίοι πιστεύουν ότι η κυρίαρχη δυτική ατομοκεντρική παράδοση έχει εξαντλήσει τα ανθρωπολογικά της καύσιμα, καθώς την χαρακτηρίζει, πλέον, ένας νέος τύπος ανθρώπου, που τον έχει απορροφήσει πλήρως η κατανάλωση και είναι δοσμένος στην ηδονή της στιγμής. Ο κύκλος που ξεκίνησε με τον Διαφωτισμό και μέσω της βιομηχανικής επανάστασης αγκάλιασε ολόκληρο τον πλανήτη, φαίνεται να κλείνει οριστικά.
Από αυτήν την άποψη όσοι κάνουν λόγο, σήμερα, για μια «σύγκρουση των πολιτισμών», υπονοώντας ότι βρισκόμαστε μπροστά σε μια σύγκρουση της Δύσης με όλους τους υπόλοιπους και κυρίως με το Ισλάμ, μοιάζουν να ξεχνούν ότι ο εχθρός δεν βρίσκεται τόσο εκτός των τειχών όσο εντός τους. Ότι παίρνει την μορφή μιας άνευ προηγουμένου πολιτικής πόλωσης και ενός εντονότατου αξιακού διχασμού στο εσωτερικό πολλών δυτικών κοινωνιών.
Β. Από την σύγκρουση των δυναστειών στην «σύγκρουση των πολιτισμών»
Τα τελευταία 300 χρόνια και μέχρι το τέλος του ψυχρού πολέμου, το διεθνές σύστημα γνώρισε αρχικά συγκρούσεις μεταξύ των δυναστειών, κατόπιν μεταξύ των εθνών-κρατών και στην συνέχεια μεταξύ των πολιτικών ιδεολογιών, συγκρούσεις δηλαδή πάντα εντός του δυτικού πολιτισμού. Σήμερα, αντίθετα, η διεθνής ζωή έχει στο επίκεντρο της την αλληλεπίδραση αλλά και την σύγκρουση δυτικών και μη δυτικών δυνάμεων.
Αρκετοί ταυτίζουν τις αλλαγές στη σχέση της Δύσης με τους υπόλοιπους με απλή μετατόπιση ισχύος προς την Ανατολή (μετεωρική οικονομική άνοδος της Κίνας, επανισχυροποίηση της Ρωσίας, δημογραφικός δυναμισμός του Ισλάμ). Αν επρόκειτο, όμως, απλά και μόνον για μεταβολή στην κατανομή υλικών δυνατοτήτων, οι όποιες αντιθέσεις θα μπορούσαν να διευθετηθούν με επαναδιαπραγμάτευση ρόλων, δικαιωμάτων και υπευθυνοτήτων (για παράδειγμα εκχώρηση μεγαλύτερων αρμοδιοτήτων στις ανερχόμενες δυνάμεις στα πλαίσια των διεθνών θεσμών).
Η πίεση για αλλαγές, όμως, στην αρχιτεκτονική του διεθνούς συστήματος δεν προέρχεται μόνον από την μετατόπιση υλικής ισχύος. Σχετίζεται, βαθύτερα, με την δυτική πολιτισμική παρακμή και τις επιπτώσεις της στο πολιτισμικό στερέωμα της Ανατολής. Μέσα από ποιές διαδικασίες ακριβώς οι πολιτισμοί και οι θρησκείες έκαναν δυναμικά την επανείσοδο τους στο διεθνές προσκήνιο, από όπου είχαν «εξορισθεί» τους τελευταίους αιώνες;
Από την συνθήκη της Βεστφαλίας (1648) και μετέπειτα οι θρησκευτικές διαμάχες έπαυσαν, πράγματι, να αποτελούν μέρος των διεθνών συγκρούσεων. Η θρησκεία έκτοτε κατέστη εσωτερική υπόθεση των νεοσχηματιζόμενων εθνών-κρατών, και μάλιστα πολλές φορές, στα πλαίσια της εκκοσμίκευσης, απλώς ως ιδιωτική υπόθεση.
Σήμερα οι μουσουλμανικές μειονότητες στα δυτικά κράτη διεκδικούν την εφαρμογή της Σαρίας στους κόλπους των, και η θρησκεία παύει να αποτελεί ιδιωτική υπόθεση. Την ίδια στιγμή, δια της ισλαμικής τρομοκρατίας, η θρησκεία ξαναγίνεται μέρος των διεθνών συγκρούσεων. Όλα αυτά σχετίζονται ευθέως με την δυτική παρακμή, που φαίνεται να είναι η ανεξάρτητη μεταβλητή των εξελίξεων.
Η Δύση συγκεκριμένα, παρότι παρακμάζει, συνεχίζει να είναι απειλητική. Όχι πλέον με την διάδοση των πολιτισμικών της προτύπων, αλλά λόγω της μηδενιστικής της διάβρωσης, που απειλεί να συμπαρασύρει στην δίνη της υπολογίσιμα τμήματα των πληθυσμών της Ανατολής, ιδίως της νεολαίας. Οι αναβιώσεις πολιτισμών και θρησκειών (νεοκομφουκιανισμός στην Κίνα, ισλαμική και ινδουιστική αναβίωση κ.λ.π) δεν είναι ανεξάρτητες μεταβλητές της διεθνούς ζωής. Είναι μάλλον εξαρτημένες από την δυτική παρακμή. Αποτελούν άμυνα και προσπάθεια περιχαράκωσης απέναντι στις αποσυνθετικές και διαλυτικές συνέπειες του εκπεσμού της Δύσης και όχι κατά μέτωπον επίθεση, όπως κάποιοι πιστεύουν.
Γ. Μια πιθανή διέξοδος
Κατά βάθος οι παραπάνω διεργασίες δεν μπορούν να περιγραφούν με όρους άμυνας η επίθεσης. Στην Κίνα, ειδικά, ο εξαστισμός των τελευταίων τριών δεκαετιών συνδύασε τον κεντρικό σχεδιασμό της οικονομίας με την καπιταλιστική αγορά, γεγονός που επέτρεψε στην Κίνα να παύσει να είναι μια φτωχή χώρα και να καταστεί τεχνολογικά ισότιμη με την Δύση.
Η φύση της πορείας εξαστισμού στην Κίνα δείχνει ότι η χώρα αυτή βρίσκεται σε διαδικασία συνάρθρωσης και συναρμογής της κολεκτιβιστικής της παράδοσης με μια εν τω γεννάσθαι ατομοκεντρική κατεύθυνση πολιτισμικής ανάπτυξης, με κινεζικά χαρακτηριστικά. Δεν έχουμε, λοιπόν, να κάνουμε με το διμερές άμυνα/επίθεση τόσο, όσο με κάποιο δημιουργικό και λυτρωτικό ξεμπλοκάρισμα από άγονες πολώσεις φουνταμενταλιστικού χαρακτήρα.
Οι εξελίξεις αυτές εάν γονιμοποιηθούν, στα πλαίσια της ρωσοκινεζικής συνεργασίας, από μια συνάντηση της Ορθοδοξίας με μια κάπως συναφή της κινεζική παράδοση, τον Ταοϊσμό, θα αποτελέσουν ίσως σημαντική συμβολή στην άρση των σημερινών πλανητικών αδιεξόδων.
Πηγές
- Η σύγκρουση των πολιτισμών και ο ανασχηματισμός της παγκόσμιας τάξης. Του Samuel P. Huntington. Εκδόσεις Πατάκη. Αθήνα, Μάιος 2017.
- Tao Teching. Μετάφραση Νικόλας Ρώσσης, PhD. Το ηλεκτρονικό αυτό βιβλίο διανέμεται δωρεάν στην διεύθυνση www.istomediahost.gr/Taoteching
- On cultural diversity: International theory in a world of diifference. By Christian Reus-Smit. LSE international studies, 2019.
Ο ζωγραφικός πίνακας που πλαισιώνει τη σελίδα (“Καφές”, 1982) είναι έργο της Τέτας Μακρή.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου